Türkiyede Akarsuların Özellik ve Etgileri (COĞRAFYA)

TÜRKİYE'DE Kİ AKARSULARIN ÖZELLİK VE ETKİLERİ
1- Akarsu kısa boyludur. Çünkü Türkiye'nin kapladığı coğrafi alan dardır. Çünkü debileri küçüktür.
2- Akarsular daha çok doğu batı doğrultusunda uzanır. Çünkü dağlar ve vadiler doğu batı doğrultusundadır.
3- Akarsular hızlı akışlıdır. Çünkü Türkiye yüksektedir. Bu nedenle kaynak ile ağız arasında yükselti farkı çoktur. Yükselti farkının büyüklüğü akarsuyun yatak eğimini ve hızını arttırmıştır.
4- Türkiye'de akarsular ulaşıma elverişli deyildir.
Çünkü:
a. Dik eğim ulaşımı engeller,
b. Rejim düzensizliği nedeniyle mevsimlerde akarsuyun yatağında su azalır.
5- Türkiye'de ki akarsuların enerji potansiyeli yüksektir. Çünkü akarsular dağ sıralarını yaraken dar boğazlar oluşturur. Dar boğazlarda baraj yapımı kolaylaşır. Ayrıca dik eğim nedeniyle hızlı akışlı sular hidroelektirik santrali için uygun ortam oluşturur.
6- Akarsular doğal olarak tarla sulamasına pek elverişli deyildir. Çünkü dik eğim nedeniyle akarsular yataklarını derine doğru kazarak toprağa gömülmüştür. Ancak ovalarda yüzeydan akan sular sulamayla elverişli olur. Sulamayla elverişli olmayan yerlerde sulama kanalları ve barajları yapılarak sulama için olumlu hale getirilmiştir.
7- Akarsuların rejimleri genelde düzensizdir. Karadeniz suları nisbeten düzenlidir. Sular genelde ilk baharda kabarır. Sonbaharda açılır.
8- Akarsuyun ağız kısmında genelde delta bulunur. Çünkü kıyıda akıntı azdır.
9- Akarsuların pek çoğu özellikle çoruh ırmağı rafting sporuna elverişlidir.
10- Akarsularda çoğunlukla alabalık avlanır.
11- Akarsu boylarında oluşan alivyonlu topraklar tarım için elverişlidir.
12- Akarsu kanyonları turizm için değer taşır.
13- Türkiye'nin en büyük akarsu havzasını karadeniz akarsu havzası oluşturur. Çünkü Türkiye daha çok kuzeye eğimlidir.
14- İç bölgelerde kapalı havzalar vardır.
a. Van gölü kapalı havzası,
b. İç Anadolu kapalı havzası.
Bu akarsular sularını denize göndermez. Doğu Anadolu kapalı havzasının oluşumu daha çok yer şekillerinin doğrultusu ile ilgilidir. İç Anadolu kapalı havzası ise daha çok kuraklığa bağlıdır.
Aşındırma şekilleri:
1- Her akarsu üstüne aktığı kayaçları eriterek ve sürtünmeyle aşınarak yatağını aşındırır. Böylece akarsu aşındırma faaliyeti ile yeryüzünü değişikliğe uğratır.
2- Akarsuları oluşturduğu aşınma şeklinin büyüklüğü:
a. Taşıdıkları su miktarı,
b. Yatakların eğimi,
c. Zeminlerdeki kayaçların dirençlerine bağlı olarak değişir.
Bu bakımdan akarsuların etkinliği her bölgede aynı deyildir.
3- Dağ sıralarını yaran akarsular boğaz vadilerini oluşturur. Bunların en önemlileri kıyı ile iç bölgeleri birbirine bağlayanıdır.
4- Kanyon vadi:
Yatağın duruşlu ve farklı sertlikteki tabakalar arasına gömülen akarsuların oluşturdukları vadilere kanyon vadi denir.
Oluşumu:
Yana aşındırma ve yamaç sürülmesi zayıf fakat derine doğru aşınmanın şiddetli olduğu kurak bölgelerde oluşur.
Örnek:
Ihlara vadisi:
Karstik alanlarda oluşmuş vadiler:
a. Saklıkent kanyon vadisi,
b. Göksü vadisi.
5- Tabanlı vadi:(önemini bul)
Eğimin azaldığı yerlerde akarsu yatakarının iki yakasında dar yada geniş düzlüler oluşur. Bu tür vadilere tabanlı vadi denir.
Örnek:
Ege bölgesi.
6- Akarsularımız dağ koşukları dar ve derin vadilerle parçalanmış böylece yer şekillerinin dahada engebeli hale gelmesine yol açar.
7- Kırgıbayır:
Yamaç boyunca birbirlerinden keskin şartlarla ayrılan pürüzlü yüzeylerdir.
8- Kırgıbayır topoğrafyasına en tipik şekillerine Nevşehir, Ürgüb, Göreme bölgelerinde rastlanır.
9- Genelde farklı sertlikteki tabakarın birbirini izler biçimde uzadığı alanlarda akarsular tabakalarda değişik oranlarda aşındırır. Sert tabakar az yumuşak tabakalar çok aşınır. Buna bağlı olarak akarsu yatağı boyunca basamaklar oluşur. Akarsular bu basamaklarından düşerek akar. Küçük akarsuların oluşturduğu şekillere çağlayan denir. Büyük akarsuların oluşturduğu yerlerde çavlan denir.
10- Akarsuyun şelaleler oluştuduğubölgelerden yukarıdan hızla dökülen suların aşındırma gücü ile dev kazanı diye adlandırılan derin çukurluklar meydana gelir.
Örnek:
Murat nehri yatağında Akdenizde düden çağlayanı.
11- Yağmur ve kar sularıyla aşındırmasıyla oluşan en tipik yer şekil örneği peri bacalarıdır.
12- Aşındırmanın en son evresinde yer şekilleri deniz seviyesine yakın hafif dalgalı peneplem adı verilen düzlükler adını alır.
13- Akarsularının taban seviyelerinin yükselmeleri nedeniyle aşındırma güçleri arttmış, bunun sonucunda önceden oluşturdukları yatakları dahada derinleştirmeye başlamışlardır. Böylece eski tabanlar yüksekde kalmış ve taracalar oluşmuştur.
Biriktirme şekilleri:
1- Akarsular ve yağışlarla akışa geçen sular yüksekden taşıdığı metaryelerin eğiminin azaldığı yerlerde biriktirirler. Biriktirme faaliyetinde en önemli etken eğimin azalmasıdır.
2- Türkiye'de birikinti şekillerinin en yaygın olanları birikinti konileridir.
3- Yamaçlar boyunca hızla akan sular düzlüğe ulaştıkları yerlerde taşıma gücünü kayıp ederler. Bunun sonucunda taşıdıkları metaryelleri biriktirerek koniye benzer yığınlıklar meydana getirirler.
4- Birikinti yelpazesi:
Kum çakıl ve kil metaryellerden oluşan bu yığınların yayvan olanlara denir.
5- Dağ eteği ovasının oluşumu:
Birikinti konileinin kenarlarında birleşmesiyle oluşur. Türkiye'de ki en önemli akarsu birikinti şekilleri ovalardır.
6- Delta ovasının oluşumu:
Kıyılarımızda gelgit şiddeti az olduğundan akarsuların denize döküldüğü yerlerde oluşur. Bu ovalarının en büyüğü seyhan ve Ceyhan akarsularının ortak deltası olan çukurovadır.
7- Vadi tabanlarının yüksekte kalabilmsi için akarsu yeni bir güç kazanarak vadi tabanının gömülmesi gerekir.
2 şekilde incelenir:
a. İklim değişerek daha yağışlı bir döneme geçirmesi sonucu akarsuyun daha fazla su taşımasıdır.
b. Akarsuyun döküldüğü taban seviyesinin değişmesidir.
Aşındırma:
Akarsularda aşındırma 2 şekildedir:
a. Fiziksel çözülme,
b. Kimyasal çözülme.
Akarsuyun fiziksel aşındırmasını yapabilmesi için:
1- Akarsuyun su miktarı,
2- Akarsuyun yük miktarı,
3- Akarsuyun yatak eğimi ve yapısı,
4- Akarsuyun akım (debi) miktarı.
Akarsuyun yükü arttıkça aşındırma gücüde artar.
Fiziksel aşındırma:
Kolay eriyebilen taşların içerisinde geçen akarsular bazı minaralleride beraberinde sürükler. Bu olaya denir.
Akarsular 3 şekilde aşındırma yaparlar:
1- Geriye Aşındırma:
Akarsuyun amacı:
Yatak seviyesini deniz seviyesine indirmektir.
Denge profili:
Akarsuyun yatak seviyesini deniz seviyesine indirmekle ortaya çıkan dengeye denir.
- Ülkemizdeki akarsular yakın geçmişte oluştuğu için denge profiline ulaşmamıştır.
Akarsu kapması:
Geriye aşındırması fazla olan akarsula su toplama havzalarını sürekli genişletirler. Böylece yatağın zayıf bir akarsuya uzatarak bir kısmını kendine bağlar.
- Yamaç eğiminin azaldığı yerlerde akarsular sarkmalar yaparak akmaya başlar.
Taşıma:
Akarsuyun aşındırdığı maddeler su içinde
1- Çözelti,
2- Asıltı,
3- Katı olarak taşınır.
- Akarsular içine aktıkları yataklarda kolay çözülebilen kayaçlarda bünyelerine alarak çözelti halinde taşırlar.
Örnek:
Çipsli arazide geçen kızılırmaktır.
- Akarsularda biriktirme yatak eğiminin azaldığında başlar.
- Akarsularda akım (debi) yüksekken, iri aşçaksa düşüktür. Akarsuların akımı ve eğimi azaldıkça taşıdığı alivyonları biriktirirler. Önce iri ve ağır metaryeller biriktirilir. Sonra asılı haeldeki metaryelleri biriktirirler. Biriktirme akarsuyun yıl içerisindeki akım değişikliğiyle ilgilidir. Akım yüksekken iri malzemeler biriktirilir. Akım düşükken daha küçük malzemeler biriktirirlir.
Soru:---------------------------------------------------------------------------------------------------------
Akarsuyun aşındırması nerede görülür?
Cevap:
Akarsuyun derininde, boyunda ve enlminde görülür.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Akarsu vadis derinleştikçe:
1- Yatak eğimi,
2- Yatak hızı,
3- Derine aşındırma yavaşlar,
4- Denge profiline yaklaşır.
Vadiler akarsuyun yataklarına, yer şekillerine, kayaların direncine akarsuyun aşıdırma gücüne bağlı olarak farklı şekiller alırlar.
Çentik vadi:
Aşındırmaya karşı direnci fazla olan arazilerde derin aşındırma profili V şeklinde olan arazilerdir.
Oluşumu:
Akarsuların kaynal bölümünde oluşur.
Boğaz (yarma) vadi:
Sıradağların enine kesen dik yamaçlı vadilerdir. Ulaşım açısından önemli yere sahiptir.
Kanyon vadi:
Tortul tabakarın yatık olarak uzandıkları arazilerde veya karstik bölgelerde oluşurlar. Burada aşındırma ön plandadır.
Geniş alivyonlu toprak vadi:
Oluşumu:
Eğimin azaldığı yerlerde oluşur.
Akarsu yatağında eğimin azaldığı yerlerde yana doğru aşındırmanın fazlalaşmasıyla ortaya çıkan vadi tabanı genişlemiş yatıklamış ve birikmelerle meydana gelmiştir.
Katık yamaçlı vadi:
Oluşumu:
Kayaların çakılı dirençlerde bulunduğu alanlarda oluşur.
Farklı aşındırma sonucu farklı yükseklik ve eğimlerde yamaçlar oluşmuştur.
Not:
Aşındırma şekillerinin en önemlileri vadilerdir.