Akarsuların Aşındırma Biriktirme Şekilleri -3- (COĞRAFYA)

AKARSU VE SEL SULARININ AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
Sel sularının aşındırma şekilleri:
Sel suları araziyi aşındırarak peribacaları ve kırgıbayır oluşur.
Peribacaları:
Volkan tüflerinin üzerinde sel sularının derine aşındırmasıyla oluşan dik sütunlardır.
Oluşumu:
Volkan külleri deniz yada göllere dökülünce üst üste birikip sertleşince volkan tüfüne dönüşür. Sel suları volkan tüflerini denize doğru kazar. İki sel yatağı arasında kalan ve aşınmayan kışın zamanla dik sütun haline dönüştürerek peribacalarını oluşturur. Bazı peribacalarının üzerinde volkan taşlarıda vardır. Bu taşlara peribacaları şabkası denir. Bu taşlar peri bacaların oluşumunda şöyle etkili olur. Tüf üzerinde bulunan volkanik taşlar sel sularının aşındırmasına karşı dirençlidir. Yamaçta bulunan bu taşlar aşınmayınca sel suyu bu taşın kenarlarını aşındırarak sel yataklarını oluşturur. Her yıl boyunca yataklar dirençleşince volkanik taş ve bu taşın altında bulunan volkanik tüfü aşındığı için zamanla dik sütun halini alır. Bu sütunlara peribacası denir.
Kırgıbayır:
Sel sularını yayarak oluşturduğu taşlı çakıllı yamaçlardır. İç Anadolu, doğu ve güneydoğu Anadolu'da yaygındır.
Sel suları ile oluşan yer şekilleri:
1- Peribacası,
2- Birikinti konisi,
3- Birikinti yelpazesi,
4- Dağ eteği ovası,
5- Dağ iç ovası.
Akarsuyun aşındırmasıyla oluşan yer şekilleri:
1- Vadi şekilleri,
2- Bağaz,
3- Kanyon,
4- Şelale,
5- Dev kazanı,
6- Menderes,
7- Yanaç gerilmesi,
8- Kaptür (karma),
9- Seki (taraca),
10- Peneplem (yontukdüz),
Akarsuyun biriktirmesiyle oluşan yer şekiller:
1- Birikinti konisi,
2- Dağ eteği ovası,
3- Dağ iç ovası,
4- Kıyı ova,
5- Taban seviyesi ovası,
6- Delta ve ırmak adaları,
7- Kum adacığı,
8- Alivyon (lıv) toprakları.
Enine aşındırma yapan akarsular:
1- Yatak eğimi azalanlardır,
2- Büklüm (menderes) yapanlardır.
Peribacalarını oluşturan etmenler:
a. Volkan tüfleri,
b. Dirençli kayalar dirençsiz kayaların üzerinde bulunması,
c. Sel suları,
d. Volkanik tüfün üzerinde volkanik kayayaların varlığı.
ENİNE AŞINDIRMA:
Akarsular yatak eğiminin azaldığı yerlerde mendereler (büklümler) yaparak akar. Mendereslerde akarsular yatağın yanlarınna hızla çarpınca yatak yanlara doğru aşınır. Bu olay akarsu yatağını enine genişletir. Yataktaki yamaçlar sel ve şelale sularıylada genişler. Bir yatakta eğim fazla ise yatak derine doğru aşınıyorsa eğim az ise yatak yanlara doğru aşınır.
Türkiye'de ki akarsu rejimleri:
Karadeniz akarsu rejimi:
Akarsuyun debileri ilk bahar ve yazın artarken sonbahar ve kışın azalır.
Çünkü:
1- İlkbaharda yağış azdır. Ancak eriyen kar suları debiyi arttırır,
2- Yazın yağış artar. Dağlarda eriyen kar suları debiyi artırır,
3- Sonbahar yağış artar. Ancak eriyen kar azaldığı için debi azalır,
4- Kışın yüksek alanlara yağan kar yerde kalınca akarsuların beslenmesi ve debisi azalır.
Karadeniz bölgesi akarsularının debisi yağışın az olduğu ilkbaharda artarken yağışın çok olduğu sonbaharda azalır. Türkiye'de en düzenli akış rejimi bu bölgede görülür.
Akdeniz akarsu rejimi:
Akdeniz iklim bölgesinde düzensiz rejimli akarsu görülür. yağışa bağlı olarak suların debisi kışın artarken yazın azalır. İlk baharda dağlardan eriyen kar suları ve kaynakla akarsuların debi azalmasını önler. Bol miktarda kar ve kaynak suyuyla beslenen göksu manavgat çayları yazın yüksek debiyle artar. Ancak bunların suları sonbaharda azalır.
İç bölgelerdeki akarsuları rejimi:
İç bölgelerde sel rejimli akarsular görülür. Bunların debileri yağışlı dönemlerde ani olarak kabarır. Çünkü yağış suyunu tutabilecek ölçüde bitki örtüsü yoktur. Kurak dönemde akarsuların yatakları kurur. Böylece en düzensiz rejim iç bölgede görülür.
KARMA REJİMLİ AKARSULAR
Çeşitli iklim bölgelerinde aldığı kollarla beslenen akarsulara denir. Örnek olarak Frat nehridir. Frat doğu Anadoludan aldığı kollarla yazın beslenir. İç Anadoludan aldığı kollarla kışın beslsnir. Bu nedenle debisi pek değişmediği için rejimi düzenli olarak akış gösterir. Frat üzerindeki keban, karakaya ve ****** barajları bu nehrin akış rejimlerini düzenli yapar.
Akarsuların aşındırma şekilleri:
Bu şekillerin en yaygın olanı vadilerdir.
1- Çentik vadi:

Yukarıdaki şekil vadisidir.
Oluşumu:
Küçük akarsularda dik eğimli yamaçlarda derine doğru kazmasıyla oluşur.
Yatık yamaçlı vadi:
Sel sularıyla yamaçları yatıklaşan vadilerdir.
Oluşumu:
Çentik vadilerin yamaçları zamanla sel ve heyelan sularıyla aşınınca yaklaşır. Böylece yatık yamaçlı vadi oluşur. Bu vadi akarsuyun yükarı ve aşağı bölümünde rastlanır.
Tabanlı vadi:
Akarsuların taban oluşturdukları vadilere denir. Genelde tabanlı vadi akarsuların orta ve alt bçlümünde oluşur.
Oluşumu:
Akarsuyun yatağında eğim azalınca vadi yamaçları sel heyelan sularıyla aşınarak genişler. Yamaçları aşınarak birbirlerinden uzaklaşan vadilerde eğim azalır. Akarsu menderes çizerek azalır. Vadi tabanında çakıl kum ve alivyal topraklar birikir. Akarsuyun ağız kısmına doğru taban genişleyerek geniş tabanlı vadiye dönüşür. Geniş tabanlı vadi akarsu boyunca uzanan ovalarda görülür. Taban vadilerin yamaçlarında akarsuların aşındırmasıyla oluşan taracalar (basamaklar) oluşur. Taraca vadi aşındırmanın yavaş ve hızlı dönemlerde oluşur.
Sel sularının birikmesiyle oluşan yer şekilleri:
1- Birikinti konisi,
2- Birikinti yelpazesi,
3- Dağ eteği ovası,
4- Dağ iç ovası.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Notlar:
Yalıyar:
Delta aşındırmasıyla oluşur.
Delta:
Akarsu biriktirmesiyle oluşur.
Haliç:
Dalga aşındırmasıyla oluşur.
Ova:
Akarsu biriktirmesiyle oluşur. (aşıntı ovası hariç).
Vadi:
Akarsuların aşındırmasıyla oluşur.
Birikinti konisinin bir kısmını akarsular bir kısmınıda sel suları oluşturur.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Akarsu yatağında eğimin azalmasıyla oluşan yer şekilleri:
- Çentik vadi,
- Boğaz vadi,
- Kanyon vadi,
- Dev kazanı.
Akarsu yatağında eğimin azalmasıyla oluşan şekiller:
1- Büklüm (menderes),
2- Yamaçların yanlara doğru gerilmesi,
3- Irmak adası,
4- Akarsuda kum adacığı,
5- Yatakda kum, çakıl ve toprak birikmesi,
6- Ağızda delta yada haliç oluşması.
Boğaz vadi:
Akarsular tarafında derince yarılmış dik kenarlı derin vadilerdir. Akarsuyun bir dağ sırasının yardığı yerde görülür.
Kanyon vadi:
Boğazın çok derin ve uzun olanına denir.
Oluşumu:
Geniş dağ sıralarını yada yüksek platoları yaran akarsular taban seviyesine yaklaşmak için taban seviyesini derine doğru kazarlar. Zamanla dik kenarlı derin vadiler oluşur. Bu vadilere kanyon denir.
Özellikleri:
1- Kanyonlarda aşınma bazı dönemlerde hızlanır ve bazı dönemlerde yavaşlar. Yamaçlarda taracalar oluşur.
2- Kalker topraklar daha çabuk aşındığından kalkerler içerisindeki kanyonlar daha derin ve daha dik yamaçlı olur. Şelale:
Akarsuyun yatağından yüksekten düşerek aktığı yere denir.
Oluşumu:
Aşınmaya karşı dirençli kayalar ile dirençsiz kayalardan oluşan tabakalar yan yana bulunursa bu tabakalar üzerinden geçen akarsu dirençli kayayı pek aşındırmaz. Dirençsiz kayayı ise çabuk aşındırır. Böylece iki tabaka arasında doğan yükseti farkı şelaleyi oluşturur. Akarsular aşıdırmasında tortul kayalar ve volkan tüfleri dirençsiz olur. Oysa başkalaşım ve katılaşım kayaları daha dirençli olur. Veya aşınmaya karşı dirençli ve dirençsiz toprakların yan yana bulunduğu yerlerde oluşur.
Dev kazanı:
Şelale dibinde oluşan çukurluktur. Suyun hızla yere düşmesi sonucunda aşınarak oluşur.
Peneplem:
Akarsu ve diğer dış kuvvetlerle aşınarak deniz seviyesine kadar alçalan hafif dalgalı düzlüktür.
Oluşumu:
Aşınmanın sona erdiği yerde oluşur.