AKARSULAR-2- (COĞRAFYA)

AKARSULAR:
Akarsu:
Yağış sularının eriyen kar buz ya da kaynak sularının bir yatak boyunca akmasına denir.
Akarsuyun oluşumu:
Düzlüğe ulaştıkları yerlerde eğimin azalmasına bağlı olarak menderes denilen büklümler oluşur.
Menderes:
Bir akarsuyun, az eğimli yerlerde oluşturduğu büklümlerin her birine menderes denir.
Durgun su:
Akış göstermeyen su birikintilerdir. Deniz ve göllere durgun sular denir.
Akarsu kaynağı:
Akarsuların çıkış yeridir.
Akarsu ağzı:
Akarsuların döküldüğü yerdir.
Akarsu vadisi:
Akarsu kaynaktan ağıza kadar inişi bulunan çukurluklardır.
Havza:
Bir akarsu bütün kollarıyla beslendiği alandır.
Su bölümü çizgisi:
İki havzayı birbirinde ayırtan sınırdır. Genelde çok girintili çıkıntılı olur.
Debi:
Akarsuyun bir kesitinden bir saniyede geçen suyun miktarıdır. m3/sn cinsinden hesaplanır.
Akarsu rejimi:
Bir akarsuyun bir yıl gösterdiği debi değişikliğidir.
Akarsu rejimi 2 kısımdır:
1- Düzenli rejim:
Debisi az değişen akarsu rejimidir.
2- Düzensiz rejim:
Debisi çok değişen akarsu rejimidir.
Akarsuyun debisine etki eden faktörler:
1- Beslenme havzası:
Bir akarsuyun besleyen alanına beslenme havzası denir. Amazonun Nil nehrinin beslenme havzası büyük olduğundan debileri büyüktür.
2- Sıcaklık değeri:
a- Yüksek sıcaklık:
Yüksek sıcaklık suları buharlaştığından akarsuların debilerini azaltır.
b- Düşük sıcaklık:
Düşük sıcaklık suların donmasına yol açarak akımı durdurur. Böylece debiyi azaltır.
3- Arazinin geçirimliği:
Sular derinlere geçirilen kalker topraklar içinden akan suların debileri azalır. Çünkü suların bir kısmı kalker çatlaklardan derinlere sızar.
4- Beslenme özelliği:
Bir akarsuyu besleyen kaynaklar çok ise ve akarsu yağışlı bölgeden çok kolay alıyorsa debisi büyük olur.
Örnek:
Nil nehri.
Akarsuların rejimi:
Rejim:
Akarsuyun bir yıl içinde gösterdiği debi değişikliğine o akarsuyun rejimi denir.
Akarsuların rejimi 2'ye ayrılır:
1- Düzenli rejim:
Bir yıl içinde mevsimlik olarak debisini az değiştiren akarsulardır.
Düzenli rejimi sağlayan etmenler:
1- Yağış rejimi:
Bir bölgede yağış rejimi düzenli ise yani o bölgeye her gün yağış düşüyorsa akarsuyun rejimi düzenli olur.
a- Ekvator bölgesindeki akarsular:
Her mevsim bol su taşırlar. Rejimleri düzenlidir. Ancak debileri Mart ve Eylül aylarında artış gösterir.
Örnek:
Amazon: Güney Amerika'dadır.
Kango: Afrika'dadır.
b- Batı Avrupa akarsuları:
Debileri yağışın en az olduğu ilkbahar mevsiminde artış gösterir. Çünkü kar erimesiyle oluşan beslenme fazladır. Rejimleri nispeten düzenlidir.
Örnek:
Sen nehri: Fransa,
Ren nehri: Almanya,
Taymis nehri: İngiltere'dedir.
Göl ve barajlar:
Göl ve barajlar her mevsim eşit debiyle çıkan akarsuyun debileri düzenli akar. Bu akarsu üzerinde debi düzenliliği dahada artar.
Örnek:
Frat nehri.
c- Kaynak sular:
Kaynağından devamlı beslenen ve suyu azalmayan akarsuların rejimi düzenli olur. Akdeniz'e dökülen Göksu, Manavgat ve köprü çayları karstik kaynaklarla beslendiğinden yağış mevsiminin ilk aylarında yüksek debiyle akar. Debileri sonbaharda azalır. Bu nedenle düzenli akış rejimi gösterirler.
2- Düzensiz rejim:
Bir akarsu bir mevsim azalırsa akış rejimi düzensiz olur.
Akarsuları rejimini düzensiz yapan etmenler:
1- Yüksek sıcaklık:
Akdeniz akarsularında yüksek sıcaklık oluşturur.
2- Düşük sıcaklık:
Akarsuyun donmasına yol açar.
3- Kar yağışı:
Kışın debi azaltır.
4- Dik eğim:
Yağışlı dönemlerde debi azaltır.
Akarsuların rejimini düzenli yapan etmenler:
1- Ormanlar,
2- Göl ve barajlar,
3- Kaynak suları.
Yağış rejimi:
Yağış rejimi düzensiz olan iklim bölgelerinin akarsu rejimide düzensiz olur.
Akdeniz iklim bölgesindeki akarsular:
Akdeniz bölgesinde kışları yağışlı yazları kurak olduğu için akarsuların rejimi düzensiz olur.
Düzenli rejimli akarsular:
1- Amazon--Güney Amerika'da,
2- Kango--Afrika'da,
3- Ren--Almanya'da,
3- Sen--Fransa'da,
4- Thames--İngiltere'de.
Düzensiz rejimli akarsular:
1- Nil--Afrika'da,
2- Misissipi--Kuzey Amerik'da,
3- İndüs--Hindistan'da,
4- Ganj--Hindistan'da,
5- Gökırmak--Çin'de,
6- Sarıırmak--Çin'de,
7- Tuna--Avrupa'da,
8- Volga--Avrupa'da,
9- Obi--Sibirya'da,
10- Yenisay--Sibirya'da,
11- Lena--Sibirya'da,
12- Frat--Anadolu'da,
13- Dicle--Anadolu'da.
Akarsu rejimine etki eden etmenler:
1- Yüksek sıcaklık:
Sıcaklığın arttığı yaz mevsiminde sular buharlaşarak debileri azalır. Kurak dönem yaz mevsimine rastlıyorsa sıcaklıkla sular buharlaşan akarsularda rejim çok düzensizleşir. Böylece yüksek yaz sıcaklığı suları yağışlı geçen savan, muson ve orta kuşak karasal ikliminde rejimi düzenli hale getirirken yazları kurak geçen Akdeniz ikliminde Akarsu rejimi düzensizleşir.
2- Düşük sıcaklık:
Düşük sıcaklıkta akarsu donarsa akım azalır. Yada durur. Sıcaklığın artmasıyla buzlar eriyince debi artar. Böylece donan akarsuların rejimleri düzensiz olur.
Akarsularda yamaç eğilimi 2 kısımda incelenir:
1- Dik eğim:
Düzensiz akarsu rejimini oluşturur. Çünkü dik eğimli yatakta akan suyun yağışlı dönemde suları artarken kurak dönemde suları azalır.
2- Yatık eğim:
Akarsu rejimini düzenli yapma özelliğini taşır. Çünkü yatık eğim suyun hızını azalttığından yataktaki su kütlesi varlığını uzun süre koruyarak kurak dönemde debi azalışını önler. Böylece rejimi düzenli hale getirmeye çalışır.
AKARSULARIN AŞINDIRMASI
Aşındırma:
Akarsuların yataklarını kazıtarak derinleştirip genişletmesidir.
Akarsuyun aşındırmasına etki eden faktörler:
1- Suyun debisi:
Bir akarsuyun yatağında aktığı su miktarı büyük ise aşındırma gücüde artar.
Çünkü debisi büyük olan akarsuların:
a. Taşıma gücü fazla olur. Taşıdığı maddeyi yatağına çarparak aşındırma yapar,
b. Yatağı ile geniş bir alanda temasta bulunduğu için aşındırmasıda fazla olur.
2- Suyun hızı:
Bir akarsu yatağında eğım fazla ise akışı hızlı olur. Hızlı akan akarsuların su moleküllerindeki yatağına hızla çarpar. Ayrıca Taşıdığı çakıl ve kumları yatağına hızla çarptırır. Böylece yatağını daha çabuk aşındırır.
3- Yatağın direnci:
Katılaşım kayaları akarsu aşındırmasına karşı dirençlidir. Oysa tortul kayaların aşınmasına karşı direnci azdır. Bu nedenle tortul kayalar örneğin kil ve kalker karışımında oluşan marn ayrıca los tabakaları içerisinde akan sular yataklarını daha çabuk aşındırırlar.
Derine aşındırma:
Bir akarsu yatağındaki pürüzleri aşarak derine doğru kazar. Derine kazma ağızında kaynağa yani geriye doğru olur. Bu olaya geriye aşındırma denir. Bir akarsuyun yatağındaki derine aşındırma durursa yatay profili iç bükey görünüm kazanır. Aşındırmanın durduğu iç bükey görünümlü yatak profiline denge profili denir. Denge profili aşındırma sonucu oluşur.
Bir akarsu yatağının döküldüğü su seviyesine kadar aşındırılabilir. Bir akarsuyun döküldüğü su seviyesine taban seviyesi denir. Akarsu taban seviyesi altında aşındırma yapmaz.
Peneplem (yontukdüz):
Dış küvvetlerle deniz seviyesine aşındırılarak alçalmış hafif dalgalı düzlüklerdir. Peneplem, aşınmanın son aşamasında oluşur. Peneplemde akan sular denge profiline erişmemiştir. Çünkü yatak eğimi çok azalmıştır. Peneplem halini almış bir yörede aşındırma durur. Akarsular denge profiline erişir.
Gençleşmiş peneplem:
Peneplem durumuna gelmiş olan bir yüre epirojenik hareketlerle yeniden yükselirse akarsuların döküldüğü taban seviyesi aşağıda kalır. Akarsular yataklarını taban seviyesine indirmek için tekrar aşındırmaya başlarlar. Böylece gençleşmiş peneplem oluşur.
Örnek:
İstanbul boğazının iki yakasındaki Çatalca-Kocaeli platolarıdır. Yurt dışında ise Arabistan kuzey Afrika, Doğu Avrupa Kanada.
Boyuna aşındırma:
Akarsular yataklarını ağızdan kaynağa doğru aşındırır. Bu aşındırma biçimine geriye aşındırma denir. Akarsular derine aşındırma yaparken kaynaklarını geriye doğru aşındırarak yataklarını boyuna uzatırlar.
Kapma (kaptür):
Akarsular kaynak bölgelerini geriye doğru uzatarak başka bir akarsuyun yatağına kadar aşındırma yaparsa bu akarsuyu kapar. Kazandığı yeni kollar boyunca dahada uzatmış olur.
Akarsuyun derine aşındırma yapmasının sonuçları:
1- Yatak profili iç bükey olur.
2- Denge profili oluşturur.
3- Peneplemde akar.
4- Taban seviyesinde akar.
Derine aşındırmayı arttıran etmenler:
1- Akarsu yatağında eğim azalır.
2- Akarsu hızı (debisi)artar.
3- Yatağı tortul kayalardan oluşur.
4- Yatağı volkan tüflerinden oluşur.
Akarsuyun kapma sonuçları:
1- Kapma yerinde dirsek oluşur.
2- Dirsek önünde kapılan suyun kuru vadisi oluşur.
3- Kapan suyun derisi ve aşındırma gücü atar.
4- Kapılan suyun boyu kısalırken kapan suyun boyu uzar.